कृति समीक्षा
क्रान्तिको अर्को नाम ‘जनआन्दोलन’

निरङ्कुश सरकारलाई मास्नैप र्छ साथी
गणतन्त्रको माला अब गाँस्नैपर्छ साथी
अझै पनि सडक–सडकमा गोली हान्छन् भने
ती सामन्ती हातहरूलाई भाँच्नैपर्छ साथी ।
जब–जब निरंकुशता झ्याङ्गिन थाल्छ, तब–तब जनता त्यसको जरा उखेल्नका लागि एकजुट हुन्छनु । त्यो जुटाइप्रति कसैको निर्मम गोली दाग्ने दुष्प्रयत्न गर्छ भने त्यो हातै भाँच्ने साहस पनि जनतामा जागृत हुन्छ अनि जनताको मातहतको राज्य–व्यवस्था स्थापनाका लागि गणतन्त्रको नारा चर्को स्वरमा उर्लिन्छ । अन्ततः जनआवाजका अघिल्तिर सामन्ती व्यवस्थाले घँुडा टेक्नुको विकल्प सायदै रहला । विशेषतः २०६१ माघ–१९मा नेपालका राजा ज्ञानेन्द्रले राज्यसत्ताको सम्पूर्ण बागडोर आफ्नो हातमा लिएपछि जनतालाई असह्य भयो र त्यस कदमलाई ‘कू’ को संज्ञा दिंदै जनता विविध किसिमका विरोधमा उत्रिए । तर २०६२ को चैत्र २४ गतेदेखि घोषणा गरिएको निर्णायक जनआन्दोलनले मात्रै ‘कू’ को प्रारम्भिक पतन गरायो । १९ दिनसम्म मुलुक पूरै ठप्प पारेर जनता चोक, गल्ली–सडकमा उत्रिए र मच्चाए–जनआन्दोलन–२ । सडकमा निस्वार्थ रुपमा राजतन्त्रका विरुद्ध र गणतन्त्रका पक्षमा नारा घन्किए । नेपाली राजनीतिक धरातलका प्रमुख आठ दलको मुख्य आव्हान र सहभागितामा छेडिएको आन्दोलनमा सबै वर्गका जनताको उत्तिकै सहभागिता रह्यो । त्यही क्रममा वाङमय क्षेत्र पनि चुप रहन सकेन । वाङमयसेवीहरु पनि विभिन्न चोक र गल्लीहरुमा आन्दोलनका पक्षमा क्रान्तिकारी रचनाहरू सुनाउँदै हिँडे । उक्त आन्दोलनका एक जुझारु युवा स्रष्टा गोविन्द गिरीले त आन्दोलनका क्रममा र सन्दर्भमा वाचित र रचित मुक्तकहरुलाई सँगालोकै रुप दिए– जनआन्दोलन नाममाः जहाँ उनले गणतन्त्रका पक्षमा अत्यन्त कोमल र मीठो शैलीमा आफ्ना मुक्तकहरु समेटेका छन् । मुक्तकमात्रै हैन, जनआन्दोलनका सजीव तस्वीरहरु प्नि उनको जनआन्दोलन पुस्तिकाभित्र सजिएका छन् । उर्दुू, फारसी र हिन्दी साहित्यबाट नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा मुक्तककार भीमदर्शन रोकाले भिœयाएको मुक्तक विधालाई कतिपय स्रष्टाहरुले ‘मुक्त’ रुपमा लेख्ने गरे पनि यसको आफ्नै नियम छ । ‘मुत्तक’ को अर्थ पनि शब्दकोशहरुले ‘नियममुक्त रचना’ का रुपमै प्रस्तुत गरिदिनाले स्रष्टा र पत्रिकाहरुले २÷३ देखि ८÷१० हरफका छोटा कविताहरुलाई पनि मुक्तकका नाममा प्रकाशन गर्दै आएको बग्रेल्ती नमुनाहरू भेटिन्छन् । तर, रुवाइ र चतुष्पदी शैलीको नेपाली रुपान्तर नै मुक्तक हो जसमा जम्मा चार हरफ हुन्छन् । यसमध्ये पहिलो, दोश्रो र चांैथो हरफमा पूर्वान्त्यानुप्रास÷अन्त्यानुप्रास मिलाइएको हुन्छ भने तेश्रो हरफ स्वतन्त्र हुन्छ । अर्को कुरा, यो कविताको ‘लघुरुप’ वा ‘छोटो कविता’ होइन । यो त काव्यको एक स्वतन्त्र र पूर्ण विधा हो । मुक्तकलाई कविताको लघुरुप भन्ने हो भने किन ‘मुक्तक’ भनिरहनु प¥यो ! छोटो कविता भने भइहाल्यो नि ! मुक्तकका चार हरफमध्ये पहिलो हरफमा विषयवस्तुको उठान हुन्छ, दोस्रो हरफमा विषयवस्तुलाई थप पुष्टि गरिन्छ, तेश्रो हरफले अझ कौतुहलता जगाउँछ भने चौंथो हरफमा विषयवस्तुको निचोड दिइन्छ । मुक्तककार धनराज गिरीका अनुसार, मुक्तकको पहिलो हरफमा धनुमा वाण चढाइन्छ, दोस्रोमा डोरी तन्काइन्छ, तेश्रोमा निशाना दागिन्छ भने चौथोमा तीर छोडिन्छ । विम्व र प्रतीकको उचित समायोजन गरी शील्प र कलायुक्त रसिलो र चोटिलो चारहरफे काव्य नै मुक्तक हो । गजलकार÷मुक्तककार दीपक समीपका अनुसार, मुक्तकले छोडेको वाण कहाँ लाग्यो भन्ने हेर्नुभन्दा पनि के खस्यो भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ । मुक्तककार गोविन्द गिरीका मुक्तकहरू मुक्तकका नियमबाट कत्ति पनि विचलित छैनन् । नेपाली मुक्तक साहित्यको उत्थानका लागि नै पोखराले महत्वपूर्ण योगदात पु¥याएको छ । यही परिवेशमा जन्मेर हुर्केका गोविन्दलाई मुक्तकको राम्रो ज्ञान छ । उनका सबै मुक्तकहरू रूवाइ शैलीका छन् । जसमा पूर्वान्त्यानुप्रास र अन्त्यानुप्रासको कुशल संयोजन छ । मुक्तकमा हुनुपर्ने चोटिलोपन त उनका मुक्तकका वैशिष्ट्य नै हुन् । अझ उनको समसामयिक विषयवस्तुको छनोटले उनलाई कुशल मुक्तककारको संज्ञा दिन करै लाग्छ । जनआन्दोलनभित्र उनले जनआवाजको प्रतिबिम्ब चित्रण गरेका छन् । लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना र सामन्ती राजतन्त्रको विस्थापन नै उनका मुक्तकहरूको महत्वाकांक्षा हुन्, जुन नेपाली जनताले जनआन्दोलन–२ मार्फत छताछुल्ल पारेका छन् । रातारात खोजेर नि भेट्नुपर्छ साथी मण्डलेको अस्तित्व नै मेट्नुपर्छ साथी जनता मार्ने तानाशाही हत्यारालाई अब जसले जहाँ देखे पनि रेट्नुपर्छ साथी । स्वयं जनतालाई नै मारेर आफू असीमित भत्ताको आडमा मोज गर्ने पनि के राजा ? त्यस्ता जनहत्यारालाई त सबै जनता मिली अस्तित्व नै मेट्नुपर्छ । उनी आफन्तको हत्याको पीडाबाट आक्रोशित हुँदै अझ भन्छन्– एउटा अपराधी दानव मासेर धेरै देवहरूको रक्षा हुन्छ भने त्यो कदम पनि चाल्नुपर्छ । उनी कतै आक्रोशित भावमा राजतन्त्रको सामन्ती प्रथाबाट सिर्जित दुरावस्थालाई दुत्कार्छन् त कतै बलसुलभ भावनाको प्रस्तुतीद्वारा राजाको कुकामहरूप्रति व्यङ्गय गर्छन् । उनी जनताका भावना बुझ्न नसक्नेले शासनको वागडोर हातमा लिनु नै व्यर्थ छ भन्दै जनता उर्लेपछि जस्तोसुकै तानाशाहको अन्त्य हुने विश्वास व्यक्त गर्छन् । जनआन्दोलनका क्रममा तत्कालीन शाही सरकारबाट भएका अमानवीय र क्रुर दमनप्रति उनी तीब्र रोष व्यक्त गर्छन् । सैन्य शक्तिको चरम दुरूपयोग गरी शक्ति प्रदर्शन गर्ने शैलीलाई हाँक दिंदै र जनतालाई साहसपूर्वक एक हुन उनी आव्हान गर्छन् । अझै पनि तितरबितर पार्छु भन्छ त्यसले सकेसम्म दमन गरी टार्छु भन्छ त्यसले उठ–उठ जनता अब गाँउगाँउबाट उठ दुईचार सय जनतालार्इृ त मार्छु भन्छ त्यसले । गोविन्दको यही आव्हानअनुसार आन्दोलनमा सबै एकैसाथ ओर्लिए सडकमा र आफ्नो मौलिक आधिकारको प्राप्तिका खातिर आवाज उल्र्याए । जनआन्दोलनभित्र उनी राजालाई मात्र गाली गर्दैनन् । विभिन्न कालखण्डका शासकहरूलाई शिक्षा पनि दिन्छन् भने अशान्तिको वातावरण सिर्जने शक्तिहरूलाई पनि शान्ति कायमका लागि सहकार्य गर्न आग्रह गर्छन् । कतै कठोर गाली गर्छन्, कतै आत्मीय भावमा सम्झाउँछन् । कतै वर्तमानमा शक्तिको आडमा शेर बन्नुको भावी परिणामप्रति सजग गराउँछन् भने कतै दरबार हत्याकाण्डका नायक, मुर्ति चोरी गर्ने र देशका गरीब सोसेर धनी राजा बनेको आरोप पनि उनी लगाउँछन् । उनी राजतन्त्रको हार्दिक विरोध गर्छन् र राज्य पुनःसंरचनाको आकांक्षा राख्छन् । राजतन्त्रको सामन्ती प्रथाले नेपालीलाई पछि पारेको संकेत पनि उनी गर्छन् । शाही सत्ताका नोकर तत्कालीन सेना र प्रहरीको बुट, लाठी, अश्रुग्याँस र गोलीको प्रवाह नगरी देशका लागि बलिदानी हुन तयार योद्धाहरू र बलिदानी भएका सहिदहरूप्रति उनी सम्मान व्यक्त गर्न पनि चुक्दैनन् । उनी जनक्रान्तिका बेला लुक्नु हुत्तिहारापन हो भन्छन् । देशभक्तिको साँचो नमूना देश संक्रमणकालमा रहँदा सन्तानले देखाउनु पर्ने सन्देश नेपाल आमाको माध्यमबाट उनी समस्त नेपालीसामु पु¥याउँछन् । जान्न नभन् यस्तो बेला जानुपर्छ छोरा साथीसंगी बटुलेर लानुपर्छ छोरा साँच्चै आफ्नो पौरखले देश बन्छ भने हाँसी–हाँसी गोली पनि खानुपर्छ छोरा । गोविन्द लेखकवर्गको जिम्मेवारी देखेको कुरा निडर भई लेख्नु हो र परिआउँदा देशका लागि धरापमा पनि टेक्नुपर्छ भन्दै सडकमा क्रान्तिका पक्षमा आवाज उठाउँदै हिंडे । गोविन्दका दुई भागमा विभाजित ‘जनआन्दोलन’ पुस्तिकाभित्र खण्ड ‘ख’ ‘म मरेपछि’ मा जीवन र प्रेमका सुमधुर र आन्दोलित भावनाहरु समेटिएका छन् । उनी साँच्चै मायामा पनि क्रान्तिचेत छर्छन् र आन्दोलित छन्ः
मनको फूल झार्नेलाई किन सजायँ हुँदैन ?
मनमा काँडा सार्नेलाई किन सजायँ हुदैन ?
यदि सबैभन्दा ठूलो माया हो भने वकिल ज्यू
त्यै माया मार्नेलाई किन सजायँ हुँदैन ?
यस खण्डमा उनले प्रेम, वियोग, जीवनका निराशा कुण्ठा, अनुरागजस्ता भावहरुको कुशल प्रस्तुती गरेका छन् । युवावस्थाको विकृतिलाई उनी नजिकबाट अवलोकन गर्दै त्यस्ता विकृतिबाट बच्न पनि अनुरोध गर्छन् । साँच्चै अन्धोप्रेममा डुबियो भने माया काल पनि बन्न सक्ने सम्भावना झल्काउँदै गोविन्द मायामा घात भएपछि जीउँदै मरेको महशुस पनि गर्छन् । जसलाई आफ्नो सम्झ्यो उही बिरानो बन्दाको पीडानुभूति, वास्तविक प्रेम हृदयमा हुने, माया लाएर बिग्रिएको प्रसङ्ग, आफूले चाहेको प्िरेमकाको प्राप्तिका लागि गरिने त्यागजस्ता अभिव्यक्तिहरुको कुशल प्रस्तुती उनी आफ्ना मुक्तकहरुमा गर्छन् । बैसको फूल झ¥यो भन्दिनू उसले बसाइँ स¥यो भन्दिनू मान्छे त खोज्न आउँदैनन् क्यारे न्याउली चरीलाई म¥यो भन्दिनू । यस्ता मर्मस्पर्शी मुक्तकहरुसहित भावपूर्ण चित्रहरु यस खण्डमा पनि उनले समेटेका छन् । कुल ७५पृष्ठको आयतनमा फैलिएको यस संग्रहभित्रका मुक्तकहरु पढ्दै जाँदा लाग्दछ– अहो ! कति चाँडै सकिएको ! खण्ड ‘क’मा ३३ र खण्ड ‘ख’ मा २७ वटा गरी जम्मा ६० वटा मुक्तकहरु समेटिएको यस संग्रहलाई अझ धेरै मुक्तकहरु समेटी पुस्तक ठूलो बनाउन सकेको भए अझै राम्रो हुन्थ्यो भन्ने प्रायः पाठकहरुलाई लाग्छ । साहित्यका मर्मज्ञहरुले साहित्य नारा बन्नु हुँदैन भन्ने गरे पनि केही रचनाहरु नाराहरुजस्ता लाग्ने तर कलात्मक नारा भन्न मिल्ने रचनाहरु यहाँ समेटिएका छन् । सडकमा तत्कालीन आन्दोलनकारीहरुको मनोभावनालाई समेटेर लेखिएका रचनाहरु जस्ताको त्यस्तेै राखिएको हुनाले बढी आक्रोशित र अघिल्ला मुक्तकहरुमा मान्छे मार्न नहुने सन्देश दिईए पनि पछि–पछि राजालाई मार्नुपर्ने कुरा गरिनुले आन्तरिक विरोधाभास पनि देखिएको छ । जनआन्दोलनभित्रका मुक्तकहरु आन्दोलित भएर पनि अधिकांश संयमित छन् । तीर्थ श्रेष्ठ, सरुभक्त, लक्ष्मण थापाहरुको शुभकामना समेटिएको कला, भाव र शैली पक्षको बेजोड प्रस्तुती रहेको यो मुक्तक संग्रह एक उत्कुष्ट कृति हो भन्नुमा सायद अतिशयोक्ति हुँदैन् । मुक्तकबाहेक गजल, गीत जस्ता विधामा पनि कलम चलाउने गोविन्द गिरीको पहिलो प्रयास उत्कुष्ट हुँदा–हुँदै पनि अझ उत्कृष्ट सिर्जनाहरु मुक्तक र अन्य विधामा पढ्ने चाहना आम पाठकमा छँदैछ ।
कृति–जनआन्दोलन (मुक्तक संग्रह)
कृतिकार– गोविन्द गिरी
प्रकाशक– भू.पू. विद्यार्थी मञ्च छोरेपाटन उच्च मा.वि., पोखरा
पृष्ठ – ६१+१४, मूल्य– रु. ४० ।–
सम्पर्क – पोखरा–१७÷७३७
 समिभञ्ज्याङ्ग–५,लमजुङ