कवि धीरेन्द्र प्रेमर्षिको परिचय र उनको सारङ्गीमा देश कविताको लयबोध

कवि धीरेन्द्र प्रेमर्षिको व्यक्तिगत विवरण

प्रचलित नामः                 धीरेन्द्र प्रेमर्षि

औपचारिक नामः             धीरेन्द्र झा

जन्मस्थानः                     गोविन्दपुर, गा‌.वि.स. वडा नं. १, बस्तीपुर, सिरहा      

जन्ममितिः                      वि.सं. २०२३, भाद्र १८ गते (03 Sep. 2066)

पिताः कृष्णलाल झा

माताः आनन्दीदेवी झा

औपचारिक शिक्षाः          स्नातकोत्तर (मैथिली)

 कार्य अनुभव तथा संलग्नताः

·      नेपाल सङ्गीत तथा नाट्य प्रज्ञा-प्रतिष्ठान, प्राज्ञ परिषद् सदस्य (अवधिः वि.सं. २०७५ पुसदेखि)

·      नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठान, प्राज्ञसभा सदस्य (अवधिः वि.सं. २०७१ असोजदेखि २०७५ भाद्रसम्म)

·      संस्कृति मन्त्रालय, विज्ञ सदस्य (अभौतिक सांस्कृतिक सम्पदा परिषद्) (अवधिः वि.सं. २०६८ फागुनदेखि २०७३ सम्म)

·      रेडियो नेपाल, समाचार-वाचक तथा सम्पादक (मैथिली, नेपाली र हिन्दी समाचार) (अवधिः वि.सं. २०४९ पुसदेखि २०६१ चैत मसान्तसम्म)

·      कान्तिपुर एफ.एम., मैथिली कार्यक्रम ‘हेल्लो मिथिला’ र अन्य, परिकल्पना तथा प्रस्तुति (अवधिः वि.सं. २०५८ फागुनदेखि हालसम्म)

·      जनता टेलिभिजन, साहित्यिक कार्यक्रम ‘वाह! क्या राम्रो’ को निर्माण तथा सञ्चालन (अवधिः वि.सं. २०७५ असारदेखि निरन्तर)

·      नेपाल टेलिभिजन, मैथिली कार्यक्रम चौबटिया, निर्माण तथा निर्देशन (अवधिः वि.सं. २०६८ साउनदेखि हालसम्म)

·      नेपाल एफ.एम., समावेशी लोकतन्त्रसम्बन्धी कार्यक्रम ‘आवाज’, परिकल्पना, संयोजन र निर्देशन (अवधिः वि.सं. २०६३ देखि २०६५ सम्म)

·      नेपाल 1 टेलिभिजन, साहित्यिक कार्यक्रम ‘राम्रो कस्तो राम्रो’ को प्रस्तुति (अवधिः वि.सं. २०६४ श्रावणदेखि २०६५ असारसम्म)

·      गोरखापत्र दैनिक, ‘नयाँ नेपाल’ परिशिष्टअन्तर्गत मैथिली खण्डको संस्थापक संयोजक (अवधिः वि.सं. २०६४ असोजदेखि फागुनसम्म)

·      पल्लव, मैथिली साहित्यिक मासिक पत्रिका, सम्पादक तथा प्रकाशक (अवधिः वि.सं. २०५० असारदेखि २०६० सम्म)

·      कामना, नेपाली सिनेमासिक पत्रिका, सम्पादक (अवधिः वि.सं. २०५३ चैत्रदेखि २०५५ माघसम्म)

 

साहित्यिक कृतिहरूः

§  समयलाई सलाम (नेपाली गजल-सङ्ग्रह) प्रकाशकः खेमलाल-हरिकला समाज कल्याण प्रतिष्ठान, चितवनः २०६६

§  कोन सुर सजाबी ? (मैथिली गीत-सङ्ग्रह) प्रकाशकः नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठान, काठमाडौँ, नेपालः २०६१

§  मैथिली कविता-सङ्ग्रह, सं. (आठौँ शताब्दीदेखिका प्रतिनिधि कविहरूको कविताको सँगालो) प्रकाशकः नेपाल (राजकीय) प्रज्ञा-प्रतिष्ठानः २०५१

§  कर्मयोद्धा योगेन्द्र नेपाली (सम्पादित कृति) प्रकाशकः मिथिला नाट्यकला परिषद्, जनकपुरधाम, नेपालः २०६५

§  मिथिला मन्थन (सीके लालका मैथिलीमा अभिव्यक्त विचारोद्गार सङ्कलनको अनुवाद तथा सम्पादन) प्रकाशकः नेपाल मधेश फाउण्डेशन, काठमाडौः २०७०

§  स्वेद-राग (सम्पादित कृति, खाडीमा सिर्जनारत १८ जना युवाका मैथिली गजलहरूको सङ्कलन) प्रकाशकः नवारम्भ प्रकाशन, मधुबनी, बिहारः २०७९

 

अनुवाद कृतिहरूः

§  वसन्त (कवि वसन्त चौधरीको नेपाली कवितासङ्ग्रहको मैथिली अनुवाद) प्रकाशकः लुनकरणदास-गङ्गादेवी साहित्य-कला मन्दिर, काठमाडौः २०७४

§  मिथिला मन्थन (सीके लालका मैथिलीमा अभिव्यक्त विचारोद्गार सङ्कलनको नेपाली अनुवाद) प्रकाशकः नेपाल मधेश फाउण्डेशन, काठमाडौः २०७०

§  श्यामप्रसादक श्वेत आखर (श्यामप्रसादका निबन्धहरूको मैथिली अनुवाद) प्रकाशकः नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठान, काठमाडौः २०६९

§  मलङ्गियाका मैथिली एकाङ्की (नेपालीमा अनुवाद) प्रकाशकः साझा प्रकाशन, काठमाडौँ, नेपालः २०६५

§  भगता बेङक देश-भ्रमण (कनकमणि दीक्षितको चर्चित पुस्तकको रूपा झाका साथ मैथिलीमा सहअनुवाद) प्रकाशकः रातो बङ्गला किताब, पाटनढोका, ललितपुरः २०५९

§  स्वप्नकथा चलि रहल अछि (नेपालीबाट मैथिलीमा अनूदित कविता-सङ्ग्रह) प्रकाशकः मैथिली विकास मञ्च, काठमाण्डूः २०५०

फुटकर रूपमा १०० भन्दा बढी कविता ५० वटाजति कथा १ दर्जनजति निबन्ध आदिको नेपाली, मैथिली, हिन्दी, भोजपुरी आदि भाषाबीच अनुवाद गर्नुका साथै मैथिलीको चर्चित हास्यव्यङ्ग्य सङ्ग्रह खट्टर काकाक तरङ्गका १ दर्जनभन्दा बढी विनोद-वार्ता नेपालीमा अनुवाद ।

 

साङ्गीतिक (रचना, सङ्गीत र गायन) कृतिहरूः    

हम सीया छी (दहेज निर्मूलीकरण तथा महिला सबलीकरणसम्बन्धी मैथिली गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः ओरेक नेपाल, काठमाण्डू, २०७३ मंसिर

डेग (युवा जागरण तथा सशक्तिकरणसम्बन्धी मैथिली गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः संस्कार मिथिला, सिरहा, २०६६ बैशाख

भोर र नेहक बएन  (शान्ति–सद्भाव सम्बर्द्धनसम्बन्धी मैथिली गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः सम्झौता नेपाल, २०६५ जेठ र २०६४ कार्तिक

चेतना (सामाजिक रूपान्तरणका लागि परिवर्तनकामी साहित्यिक मैथिली गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः संस्कार मिथिला, सिरहा, २०६० माघ

Song of Light : प्रियतम हमर कमौआ (सार्थक गीति क्यासेट तथा पहिलो मैथिली सीडी) प्रकाशकः म्यूजिक नेपाल / म्यूजिक मिथिलाः २०५८

प्रेम भेल तरघुस्कीमे (विविध मनोरञ्जक मैथिली गीतहरूको सँगालो- क्यासेट तथा सीडी) प्रकाशकः मास्टर क्यासेट / म्यूजिक मिथिलाः २०५८

सिस्नुपानी र सिस्नु 2000.COM (गाईजात्रे क्यासेट) प्रकाशकः सिस्नुपानी नेपाल र रीमा क्यासेटः २०५६ र २०५७

सिस्नुपानीले (उद्देश्यमूलक हास्यव्यङ्ग्यात्मक नेपाली गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः सिस्नुपानी नेपाल, हास्यव्यङ्ग्य सदनः २०५५

सुरक्षित मातृत्व गीतमाला (सन्देशमूलक नेपाली, मैथिली, भोजपुरी गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः सुरक्षित मातृत्व नेटवर्क, नेपालः २०५५

सुखक सनेस (बालस्वास्थ्य तथा परिवार कल्याणसम्बन्धी मैथिली गीतहरूको सँगालो) प्रकाशकः सेभ द चिल्ड्रेन, यूएसए, काठमाडौँ, नेपालः २०५४

कलियुगी दुनिया (नेपालबाट निस्केको मैथिलीको पहिलो गीति क्यासेट) प्रकाशकः सिम्फनिक रेकर्डिङ प्रा.लि., काठमाडौँ, नेपालः २०४७

गाना-बजाना  (विविध मनोरञ्जनात्मक मैथिली गीतहरूको श्रव्यसँगालो) प्रकाशकः गङ्गा क्यासेट, नयादिल्ली, भारतः २०६३

भजन दिव्यानन्द  (चट्याङ मास्टरद्वारा रचित नेपाली भक्तिरचनाहरूको श्रव्यसँगालो) प्रकाशकः कान्ता गौतम, काठमाडौँ, नेपालः २०६१

वन-गीत  (संरक्षणसम्बन्धी चेतनामूलक मैथिली गीतहरूको श्रव्यसँगालो) प्रकाशकः बाइसेप एसटी, काठमाडौँ, नेपालः २०६१

 

शैक्षिक कृतिहरूः

मैथिली पाठ्यक्रम (कक्षा ११ र १२ को ऐच्छिक मैथिली विषयक पाठ्यक्रम र रचना समावेशीकरण) 

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०७८

हिन्दी पाठ्यक्रम (कक्षा ११ र १२ को ऐच्छिक हिन्दी विषयक पाठ्यक्रम र रचना समावेशीकरण) 

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०७८

खिस्सा-पिहानी (मैथिली लोककथाहरू सङ्गृहीत बालसन्दर्भ पुस्तक) 

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०६३

हमर मिथिला (मैथिली संस्कृतिसम्बन्धी लेखहरू सङ्गृहीत बालसन्दर्भ पुस्तक) 

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०६३

मैथिल विभूतिसभ (मैथिल विभूतिहरूको जीवनी सङ्गृहीत बालसन्दर्भ पुस्तक) 

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०६३

हमर मैथिली पोथी (कक्षा १, २, ३, ४ र ५ को ऐच्छिक मैथिली विषयक पाठ्यपुस्तक)

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०५४ देखि २०५८ सम्म

मैथिली (कक्षा ९ र १० को ऐच्छिक मैथिली विषयक पाठ्यपुस्तक)

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०५७ र २०५८

हिन्दी (कक्षा १० को ऐच्छिक हिन्दी विषयक पाठ्यपुस्तक)

प्रकाशकः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरः २०५८

 

चलचित्र कृतिः

निर्देशन तथा लेखन (टावरवाली भौजी), लेखन (अन्हरजाली, आशीर्वाद र दूमहला)

अभिनय (मिथिलाक व्यथा, महाकवि विद्यापति, फिटकिरी, आचार्य, आमा, महनबहादुर-हरिबहादुर, गाउँकी तारा)

गीत लेखन / सङ्गीत (संरक्षण, दुलही, आगन्तुक, कालाजार, सङोर, चमेली, गोनू झा, छूटत नहि प्रेमक रङ्ग)

 

अन्य उल्लेख्य गतिविधिः

संस्कृति मन्त्रालयअन्तर्गत सूचना प्रविधिमा नेपाली भाषा विषय समितिको सदस्य भई कार्य गरेको ।

मदन पुरस्कार पुस्तकालयद्वारा सञ्चालित भाषाका कुरा शीर्षक प्रवचन शृङ्खलाको सक्रिय सहभागी रहेको ।

 

विश्व मातृभाषा दिवस- २०१५ का अवसरमा नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानद्वारा आयोजित विचार गोष्ठीमा मातृभाषामा सञ्चार विषयक कार्यपत्र प्रस्तुतिका साथै विविध कार्यक्रममा यस प्रकृतिका अनेकौँ कार्यपत्र प्रस्तुत गरेको ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्नातक स्तरको अनिवार्य नेपाली विषयक पाठ्यक्रममा गजल समाविष्ट रहेको ।

देशका अधिकांश राष्ट्रिय अखबार तथा साहित्यिक पत्रिकाहरूमा नियमित रूपले कथा, कविता, गीत-गजल, हास्यव्यङ्ग्य जस्ता साहित्यक तथा अन्य समसामयिक लेखन ।

नेपाल, भारत, अमेरिका र यूएईबाट प्रकाशित हुने विभिन्न पत्रपत्रिका तथा ‘नेटम्याग्जिन’ हरूमा गरी मैथिली, नेपाली र हिन्दी भाषाका एक हजारभन्दा बढी लेख-रचनाहरू प्रकाशित ।

प्रख्यात नेपाली कथा-२, प्रतिनिधि नेपाली हास्यव्यङ्ग्य, भरि राति भोर, एक्कैसम शताब्दीक घोषणापत्र, कथादिशा, प्रतिनिधि नेपाली गजल, समकालीन नेपाली गजल, प्रतिनिधि नेपाली हाइकू आदि सङ्ग्रहमा रचनाहरू समाविष्ट ।

बीबीसी नेपाली सेवा र अल इण्डिया रेडियोलगायत देशका विभिन्न रेडियो, टेलिभिजन तथा पत्रपत्रिकामा साहित्यकारका रूपमा अन्तर्वार्ता प्रसारित-प्रकाशित ।

‘नेपाल समाचारपत्र’ दैनिकमा केही वर्ष साहित्यिक एवं सम्पादकीय पृष्ठको संयोजन ।

कान्तिपुर एफ.एम.मा हास्यव्यङ्ग्यसम्बन्धी कार्यक्रम ‘कुर्सीमाथि फर्सी’, एच.बी.सी. एफ.एम.मा मैथिली कार्यक्रम ‘चौबटिया’ र मेट्रो एफ.एम.मा दैनिक विश्लेषणात्मक कार्यक्रम ‘मन्थन’ को निर्देशन तथा सञ्चालन ।

‘हिमालय टाइम्स’, साप्ताहिक 'नेपाल', ‘दृष्टि’, ‘बुधबार’, पाक्षिक ‘हिमाल’ मा स्तम्भ लेखन ।

‘लेकाली सङ्गीत-यात्रा’ समेत अनेकौँ महत्त्वपूर्ण पुस्तकको भाषा-सम्पादन एवं भूमिका लेखन ।

जङ्गल साहित्यिक गोष्ठीसमेत कतिपय साहित्यिक तथा सांस्कृतिक कार्यक्रमको संयोजन ।

विकट हिमाली जिल्ला हुम्लाको इतिहासमा पहिलोपटक नाटक मञ्चन एवं अन्य विभिन्न स्थानमा नेपाली, मैथिली तथा हिन्दी भाषाका नाटकहरूको निर्देशन, लेखन तथा अभिनय ।

विगतमा प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको नृत्य-सङ्गीत समिति तथा लोकसाहित्य समितिको सदस्य भई कार्य गरेको । हालको समयमा प्रज्ञाको मातृभाषा साहित्य समितिमा सदस्य भई योगदान गरिरहेको ।

रेडियो नेपालद्वारा आयोजित प्रादेशिक तथा केन्द्रीय आधुनिक सङ्गीत प्रतियोगिताक निर्णायकको भूमिका निर्वाह ।

२०५८ र २०६६ सालको जगदम्बाश्री पुरस्कार, २०६६ को पारिजात पुरस्कार, २०६७ सालको फूलकुमारी महतो मैथिली साधना सम्मान, प्रज्ञा-प्रतिष्ठानद्वारा आयोजित प्रथम मिथिला चित्रकला प्रतियोगिता, प्ररायु सङ्घद्वारा आयोजित राष्ट्रिय युवा महोत्सव २०६५ अन्तर्गत कविता प्रतियोगितालगायत अनेकौँ कविता प्रतियोगिता तथा २०६८ सालको राष्ट्रिय पत्रकारिता पुरस्कारमा निर्णायकको भूमिका निर्वाह ।

 

संस्थागत आबद्धताः

अध्यक्ष, कला-संस्कृति-सञ्चार संस्थाः संस्कार मिथिला

संस्थापक एवं उपाध्यक्ष, सिस्नुपानी नेपाल, हास्यव्यङ्ग्य सदन

सदस्य-सचिव, फूलकुमारी महतो मैथिली सम्मान समिति, काठमाडौँ

केन्द्रीय सदस्य, साहित्यिक पत्रकार सङ्घ

संस्थापक अध्यक्ष तथा संरक्षक, मैथिली विकास मञ्च

सदस्य-सचिव, वैद्यनाथ-सियादेवी मैथिली पुरस्कार प्रतिष्ठान, काठमाडौँ

केन्द्रीय सदस्य, भाषिक अधिकार संयुक्त सङ्घर्ष समिति

अन्य कतिपय सङ्घ-संस्थामा आजीवन तथा मानार्थ सदस्य एवं सल्लाहकार

 

विदेश-भ्रमणः भारत, चीन (तिब्बत), कतार, यूएई, मलेशिया, सिंगापुर, फिलिपिन्स र अमेरिका ।

 

पुरस्कार, पदक तथा सम्मानः

बद्रि कलाश्री राष्ट्रिय पत्रकारिता पुरस्कार- २०७८ (नेपाली कलासाहित्य डट कम प्रतिष्ठान, काठमाडौँ)

विशेष सम्मान- २०७८ (भेरी साहित्य समाज, नेपालगञ्ज, बाँके)

अटल मिथिला सम्मान- २०१९ (हिन्द पोष्ट मिडिया, नयाँ दिल्ली, भारत)

लाइफटाइम अचिभमेन्ट अवार्ड- २०७५ (मैथिल समाज नेपाल, बुटवल)

शुक्ला पुरस्कार- २०७५ (शुक्ला साहित्य सङ्गम, तनहुँ)

सर्वोत्कृष्ट गीतकार सम्मान- २०७५ (कामना अवार्ड, डी सिने अवार्ड र पावरन्यूज म्यूजिक अवार्ड, काठमाडौँ)

जनअभिनन्दन- २०१८ (नेपालमा लायन्स क्लव स्थापनाको सयौँ वर्षमा सम्मानित देशभरिका सयजनामध्ये, पोखरा)

दलित चेतना सम्मान- २०७४ (सबरी सङ्कल्प समाज, गोलबजार, सिरहा)

यात्री-नागार्जुन सम्मान- २०१७ (मिथिला विकास परिषद, कोलकाता, भारत)

लैङ्गिक समानता पत्रकारिता पुरस्कार- २०७३ (नेपाल पत्रकार महासङ्घ र अमेरिकी संस्था- मदरल्याण्ड नेपाल)

नइ खरा गौरव पुरस्कार- २०७३ (नइ प्रकाशन, काठमाडौँ, नेपाल)

नेपाली गीत-सङ्गीत एवं कला-संस्कृति सम्मान- २०७३ (प्रस्तोता समाज नेपाल)

सरस्वती-राजनारायण कला पुरस्कार- २०७२ (सरस्वती-राजनारायण प्रतिष्ठान / रामानन्द युवा क्लव, जनकपुरधाम)

नेपाल विद्यापति मैथिली अनुवाद पुरस्कार- २०७१ (विद्यापति पुरस्कार कोष)

बबरसिंह थापा स्मृति पुरस्कार- २०७१ (बबरसिंह थापा सेवा गुठी, विराटनगर)

महेन्द्र सम्मान- २०१५ (मैथिल समाज, रहिका, मधुबनी, मिथिला, भारत)

साहित्यिक सम्मान- २०१५ (मैथिली साहित्यक सांस्कृतिक समिति, मधुबनी, मिथिला, भारत)

भैरव प्रतिभा पुरस्कार- २०७० (भैरव पुरस्कार गुठी)

व्यथित काव्य सम्मान- २०६९ (साहित्यिक पत्रकार सङ्घ)

राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार, पूर्वाञ्चल- २०६८ (नेपाल सरकार, संस्कृति मन्त्रालय)

राष्ट्रिय स्रष्टा सम्मान- २०६८ (प्रगतिशील तथा देशभक्त सांस्कृतिक मञ्च )

सशक्त सञ्चारकर्मी पत्रकारिता पुरस्कार- २०६८ (प्रेस काउन्सिल नेपाल )

जन-अभिनन्दन- २०६८ (सिरहा समाज सेवा, काठमाडौँ )

मिथिला-दूत सम्मान- २०६७ (विराटनगरस्थित मिथिला-मैथिलीसम्बन्धी सङ्घसंस्थाहरू)

मोतीराम भट्ट-तन्नेरी गजल पुरस्कार- २०६६ (तन्नेरी द्वैमासिक पत्रिका)

मधुरिमा-फूलकुमारी महतो सांस्कृतिक सम्मान- २०६५ (मधुरिमा कला केन्द्र, काठमाडौँ)

लोकतान्त्रिक स्रष्टा सम्मान- २०६४ (अविरल साहित्य समाज, सिन्धुपाल्चोक)

मैथिल सङ्घर्षशील व्यक्तित्व सम्मान- २०६३ (मैथिली साहित्य परिषद्, लहान)

साहित्य भास्कर- ई. २००६ (अखिल भारतीय भाषा-साहित्य सम्मेलन, भोपाल, म.प्र.)

उत्कृष्ट सङ्गीतकार सम्मान- ई. २००६ (संस्कृति मिथिला, सहरसा, बिहार)

जनअभिनन्दन- २०६२ (मैथिली सेवा समितिलगायतका सङ्घ-संस्था, विराटनगर)

वागेश्वरी सम्मान - २०६२ (वागेश्वरी सेवा समिति, राजविराज)

मिथिला-रत्न सम्मान- ई. २००५ (अन्तर्राष्ट्रिय मैथिली सम्मेलन, नयादिल्ली)

सलहेस सम्मान- २०६१ (सलहेस संरक्षण प्रतिष्ठान, सिरहा)

‘माटी की गंध’ कथा पुरस्कार- ई. २००३ (अभिव्यक्ति प्रकाशन, शारजाह, यूएई)

नवरङ्ग सम्मान- २०५७ (नवरङ्ग साहित्य प्रतिष्ठान, धरमपुर, झापा)

भानु पदक- २०५४ (भानु कला केन्द्र, विराटनगर)

 

सम्पर्क: ‌ +९७७-१-५९११५२९ / +९७७-९८५१०४४७३३

इमेलः [email protected]